Platetektonikk
Jorda si overflate er inndelt i fleire, gigantiske stive flak som “flyter” på ein varm seigtflytande masse av magma i mantelen under. Desse flaka kallar vi for tektoniske plater og dei har ei hastigheit på om lag 5-10 cm i året. Det finnast over 50 slike plater, der sju av desse utgjer dominerer jordoverflata (90 %). Av desse sju er seks kontinentberande, medan ei utgjer kun havbotnplate (Stillehavsplata). Noreg befinn seg på den Eurasiske plata, eit godt stykke ifrå plategrensa mot Den nord-amerikanske plata i Atlanterhavet. Dei mest interessante og dramatiske delane av platene er nettopp ved plategrensene, det er her det ofte kan oppstå ein del jordskjelv og vulkansk aktivitet.
Ein definerer tre typar plategrenser:
1. Transform plategrense: her glir platene langs einannan. Til dømes er skjer dette i California, Los Angeles ligg på Stillehavsplata som i dette område dreiar nordover medan San Fransisco ligger på den nord-amerikanske plata som dreiar motsatt retning i dette område. Om nokre millionar år vil desse to byane ligge rett ved sidan av einannan.
2. Divergerande plategrense: her trekkast platene frå einannan. Dette skjer til dømes i Atlanterhavet der det har oppstått ein undersjøisk vulkansk fjellkjede på grunn av denne spreiinga. På stader der platene dragast frå einannan vert jordskorpa syltynn og dette fører til at magma kan presse seg opp frå djupet og utover platene. På overflata kallas magma for lava, denne kjølast seg ned og blir til ny jordskorpe. Såleis kan to kontinent bevege seg sakte, men sikkert frå einannnan medan ny havbotnskorpe stadig vert danna ved påfyll av lava.
3. Konvergerande plategrense: her kolliderer platene med einannan. Til dømes skjer dette ved vestkysten av Sør-Amerika. Her støter Nazcaplata frå vest mot Chile, Peru, Equador og Columbia som ligger på Den sør-amerikanske plata. Nazcaplata består av havbotnskorpe. Havbotnskorper og er tynnare, men veger mykje meir enn kontinentalskorper. I eit scenario der to ei havbotnskorpe kolliderar med ei kontinentalskorpe, vil alltid havbotnskorpa bikke under i samanstøtet og pressast under kontinentalskorpa og vidare ned i djupet. Der nede møter den på ekstrem varme og vil etter kvart ende opp som smeltemasse. Smeltemassen vil seinare stige opp til overflata gjennom krateret på en vulkan. Det er nettopp dette som skjer ved Chile. Her går Nazcaplata under den sør-amerikanske plata, og dette er grunnen til vulkansk aktivitet i Andesfjella.
I eit samanstøt mellom to kontinentalskorper vil platene ha vanskelegheiter med å bestemme seg for kven som må gje etter for den andre. Sjå for deg en kraftig frontkollisjon på bilveien der bilane skvisast saman og deformerast i stor grad. Tilsvarande skjer med platene, berre i ein prosess som går over fleire millionar år. I kollisjonen oppstår det fleire, kraftige jordskjelv. Landmassene skyvast over einannan og ein fjellkjede blir til. Nyaste døme på ein slik prosess på jorda er India-Eurasia-kollisjonen. India var opphaveleg eit eige kontinent som kom frå sør og kolliderte med den Eurasiske plata. Resultatet vart dagens høgaste fjellkjede Himalaya.
Denne mekanikken for platebevegelsar kallast platetektonikk og er eit viktig omgrep i læra om jorda sine prosessar (Fossen, 2018). Ein trur at drivkrafta til bevegelsane er ei konveksjonskraft frå jordas indre. Når gass eller væske vert oppvarma stiger dei, og ved avkjøling vil dei synke. Den seigtflytande magmaen stiger på grunn av oppheting ved den varme kjerna og synker igjen når den avkjølast ved ytre delar av mantelen. Det er akkurat same mekanisme som oppstår når ein kokar ein kjele med vatn. Konveksjonstraumen river med seg dei tektoniske platene og setter dei i bevegelse.
