Platetektonikk

Jordplaterørsler

Jorda si overflate er inndelt i fleire, gigantiske, stive flak som “flyt” på ei varm, seigtflytande masse av magma i mantelen under. Desse flaka kallar vi for tektoniske plater og dei har ei hastigheit på om lag 5-10 cm i året. Det finst over 50 slike jordplater, der sju av desse utgjer 90 % av jorda si overflate. Av desse sju er seks kontinentberande, medan ei utgjer ei havbotnplate (Stillehavsplata). Noreg ligg på den Eurasiske plata, eit godt stykke frå plategrensa mot den nord-amerikanske plata i Atlanterhavet. Dei mest interessante og dramatiske delane av platene er nettopp ved plategrensene, sidan det er her det ofte kan vere ein del jordskjelv og vulkansk aktivitet.

Ein definerer tre typar plategrenser:

1. Transform plategrense: Her glir jordplatene langs einannan. Til dømes skjer dette i California fordi Los Angeles ligg på Stillehavsplata som i dette område dreiar nordover, medan San Fransisco ligg på den nord-amerikanske plata som dreiar motsett retning i dette området.
2. Divergerande plategrense: Her vert platene trekt frå kvarandre. Dette skjer til dømes i Atlanterhavet der det har oppstått ei undersjøisk, vulkansk fjellkjede på grunn av denne spreiinga. På stader der platene vert drege frå kvarandre vert jordskorpa tynn noko som fører til at magma kan presse seg opp frå djupet og utover platene. På overflata vert magma kalla for lava som vert kjølt sned og vert til ny jordskorpe. Såleis kan to kontinent bevege seg sakte, men sikkert frå kvarandre medan ny havbotnskorpe stadig vert danna ved påfyll av lava frå mantelen.
3. Konvergerande plategrense: Her kolliderer platene med kvarandre. Til dømes skjer dette ved vestkysten av Sør-Amerika. Her støyter Nazca-plata frå vest mot Chile, Peru, Equador og Columbia som ligg på den sør-amerikanske plata. Nazca-plata består av havbotnskorpe. Havbotnskorpe er tynnare, men har mykje større tettleik/eigenvekt enn kontinentalskorpe. I eit scenario der ei havbotnskorpe kolliderer med ei kontinentalskorpe, vil som regel havbotnskorpa bikke under i samanstøyten og pressast under kontinentalskorpa og vidare ned i djupet. Der nede møter den på ekstrem varme og vil etter kvart ende opp som smeltemasse. Smeltemassen kan seinare stige opp til overflata gjennom krater på vulkanar. Det er nettopp dette som skjer langs kysten av Chile i Sør-Amerika. Her går Nazca-plata under den sør-amerikanske plata, og dette er grunnen til vulkansk aktivitet i Andesfjella.

I ein samanstøyt mellom to kontinentalskorper er det tilfeldig kven av platene som må gje etter for den andre. Sjå for deg en kraftig frontkollisjon der bilane vert pressa saman og deformerte. Tilsvarande skjer med platene, berre i ein prosess som går over fleire millionar år. I kollisjonen oppstår det fleire, kraftige jordskjelv. Landmassane vert skyvd over kvarandre og ei fjellkjede blir til. Eit døme på ein slik prosess på jorda er India-Eurasia-kollisjonen. India var opphaveleg eit eige kontinent som kom frå sør og kolliderte med den Eurasiske plata. Resultatet vart dagens høgaste fjellkjede – Himalaya.

Dei tre typane plategrenser (Fossen, 2019).

Denne forma for platerørsler vert kalla platetektonikk, og er eit viktig omgrep i læra om jorda sine prosessar. Ein trur at drivkrafta til rørslene er ei konveksjonskraft frå jorda sitt indre. Når gass eller væske vert oppvarma stig dei, og ved avkjøling vil dei søkke. Den seigtflytande magmaen stig på grunn av oppheting ved den varme kjernen og søkk igjen når han vert avkjølt i ytre delar av mantelen. Det er akkurat den same mekanismen som oppstår når ein kokar ein kjele med vatn. Konveksjonsstraumen riv med seg dei tektoniske platene og set dei i rørsle.