Teksten er skriven av Alice Vie i 2022 og er basert på søknaden om å bli Norsk Geopark i 2021 som var skriven av Haakon Fossen. Teksten er oversett frå engelsk til nynorsk, korta ned, og det er gjort nokre endringar. Teksten vart revidert av Atle Nesje i 2024.
Fjordkysten regional- og geopark dekkjer eit område på om lag 4500 km2 og ligg lengst vest i Vestland fylke. Geoparken inneheld eit landskap med mange spor etter ei eldgammal geologisk fjellkjede, den kaledonske fjellkjeda, òg kalla kaledonidane. Denne fjellkjeda eksisterte her for om lag 400 millionar år sidan og kan samanliknast både i høgdemeter og utstrekning med dagens Himalaya. I geoparken kan ein innan relativt korte avstandar studere i detalj spor etter både danninga og nedbrytinga av urfjellkjeda. Det har vorte påstått at dette truleg er den beste staden å studere ei fjellkjede si vekst og fall.
Kaledonidane vert til
Kaledonidane vaks til å bli ei av dei største fjellkjedene som har eksistert på jorda. Danninga starta ved at ur-havet Iapetus lukka seg då ur-Amerika (Laurentia) og ur-Europa (Baltika) bevega seg mot kvarandre. Dette havet innehaldt mange vulkanske øybogar som gradvis vart skyvd på land då havet lukka seg. Etter kvart kolliderte kontinenta med kvarandre for om lag 425-410 millionar år sidan, og den baltiske marginen vart skyvd ned under Laurentia sin margin, og ned til store djup under jordoverflata. Denne nedpressinga av Baltika skjedde langs ei såkalla subduksjonssone.
Restar frå havbotnskorpa og dei vulkanske øybogesystema som vart skyvd innover Baltika er ekstremt godt representerte i geoparken. Det nedpressa Baltika-grunnfjellet er spesielt verd å merke seg. Fjordkysten UNESCO Global Geopark ligg i eit område med dei største subduksjonsdjupa som eksisterte langs kaledonidane. Dette inkluderer den djupaste subduksjonssona som nokon sinne er registrert i verda; nord for geoparken (på Møre) har ein registrert at kontinentet vart pressa ned til heile 130 kilometers djup. Det er nærværet av talrike linser av bergarten eklogitt, og avsetningar av granat– og kyanitt-rik glimmerskifer, som indikerer at kontinentplata i parkområdet har vore ned på 50-110 kilometers djup, for seinare å kome opp igjen til jorda si overflate.
Kollapsen og danninga av devonbassenga
Høge fjell har alltid djupe røter som stikk langt ned i jordskorpa. På grunn av forholdet mellom den øvre mantelen og gravitasjonen, kan ikkje høge fjell med djupe røter eksistere så veldig lenge i geologisk målestokk. Den høge temperaturen i mantelen vil etter kvart smelte rota til dei høge fjella, og dette fører til ei heving av jordskorpa. Då er fjellkjeda på si maksimale høgd. Utan at fjella har ei rot oppstår det ein isostatisk ubalanse (isostasi betyr likevekt) og dette vert ei drivkraft som fører til at kontinenta byrjar å gli frå kvarandre, og fjellkjeda sin kollaps er i gang. Heile prosessen, frå kontinentkollisjon til tilbakegliding tek om lag 10 millionar år.
Det er bergartane og prosessane rundt kollapsen av den kaledonske fjellkjeda som utgjer den globale verdien av geologien i geoparken. Kollaps av ei fjellkjede involverer vertikal avkorting og horisontal strekking (ekstensjon) av jordskorpa. Ekstensjonen av jordskorpa førte til danninga av ei av verdas største skjærsoner, Nordfjord-Sogn skjærsone [Detachment Zone (detachment betyr lausriving)] (sjå figuren nedanfor). Oppdaginga av denne skjærsona har hatt stor vitskapleg verdi.
Sedimentasjonen i desse intramontane bassenga skjedde på same tid som at jordskorpa strekte seg ut og Nordfjord-Sogn skjærsona var aktiv. Dette «glidande» underlaget er grunnen til at devonbassenga har den karakteristiske rytmiske lagdelinga som ein ser på flyfotoet nedanfor. Figuren under flyfotoet viser ein skjærsone-modell av korleis denne danninga av devonbassenga gjekk føre seg.
Kollapsen av kaledonidane danna fire bevarte devonbasseng langs vestkysten av Noreg. To av desse ligg i Fjordkysten UNESCO Global Geopark; Solund devonbasseng og Kvamshesten devonbasseng. Desse utgjer ein viktig del av geoparken.
Bassenga vart dekka av tjukke sedimentære avsetningar i jorda si mellomtid (mesozoikum), men ekstensjon, rifting (oppsprekking) og erosjon heldt fram, og resulterte i danninga av Nordsjøen, og vidare opning av Atlanterhavet. Dermed kom dei devonske bergartane opp til dagens jordoverflate. Dette er harde bergartar som motstår erosjon betre enn dei omkringliggande bergartane. Dette er grunnen til at dei i dag ragar opp som dei høgste fjelltoppane i parkområdet.
Lihesten i Hyllestad er ein del av Solund devonbasseng. Dette fjellet ruvar 777 moh. og er eit landemerke i regionen. Biletet av Lihesten nedanfor viser Nordfjord-Sogn skjærsona som er kontakta mellom devonsk konglomerat i øvre del og mylonittar av Lifjord-komplekset i nedre del. Eit anna landemerke, Brurastakken på Atløyna, er ein asymmetrisk fold som vart danna i det bergartane over Nordfjord-Sogn skjærsona «glei» mot vest under tilbakeglidinga. Brurastakken har i lang tid vore eit kjend siglingsmerke for sjøfolk, men òg ein viktig feltlokalitet for geologar sidan 1800-talet.
Den kaledonske fjellkjeda er for lengst forsvunne, og i dag er det berre røtene att. Dagens landskap bær preg av om lag 40-50 istider gjennom dei siste 2,58 millionar åra. Men det har ikkje vore berre isen som har påverka korleis landskapet ser ut. Dei eldgamle strukturane i fjellmassiva frå kontinent-kollisjonen og kollapsen, og mineralsamansettinga av dei ulike bergartane, la føringar for kvar isbreen valde å erodere seg ned i landskapet. Der det først var små sprekker i fjellet og etter kvart elvedalar, grov isen ut store dalføre og fjordar, mellom anna ein av dei største på jorda; Sognefjorden.
Viktig område for geologisk forståing og vitskapleg utvikling
Ein slik framifrå geologi har trekt til seg geologar og naturforskarar til regionen i lang tid. Carl Friedrich Naumann var her allereie på 1820-talet og studerte geologien. Han delte bergartane inn i fire hovudeiningar basert på relativ alder (eldst-yngst) og vidare laga han det første geologiske kartet med tverrprofil i Noreg. Naumann hadde ingen kunnskap om platetektonikk, som er ein viktig prosess for dagens forståing av vekst og fall av fjellkjeder. Likevel teikna Naumann eit forbausande korrekt kart som ikkje er langt frå det gjeldande geologiske kartet. Sidan Naumann si tid og heilt fram til i dag er området hyppig brukt til feltkurs og forsking for å auke forståinga av ei fjellkjede si vekst og fall.
