Aller først, ha heile tida i minnet at alle prosessar som her vert omtala foregår i eit ekstremt saktegåande tempo, omtrent same fart som neglene dine veks. Så der det står plutseleg eller kraftig frontkollisjon, så er det ikkje så brått som ein kanskje ser føre seg.
1. Eit forhistorisk hav (Tidsepoke: Kambrium, 541-485 mill. år siden)
I kambrium låg delar av det som skulle bli Europa på ur-kontinentet Baltika og det som i dag høyrer til Nord-Amerika låg på ur-kontinentet Laurentia. På denne tida bevegde desse kontinentalplatene seg frå einannan og i mellom var eit stort ur-hav, kalla Iapetushavet. Midt ute på dette havet var plategrensa mellom Baltika og Laurentia. Her var jordskorpa syltynn og smeltemasse (magma) steig opp til jordoverflata frå jordas indre. Når smeltemassen kom opp på overflata, vart den straks avkjølt til vulkansk stein (magmatiske bergartar). Dei vulkanske bergartane blei ein del av jordskorpene til ur-Europa og ur-Amerika på kvar si side av plategrensa, og det forhistoriske havet voks seg såleis stadig større. På havbotnen la det seg tjukke lag med leire, silt og sand. Desse laga kan vi finne igjen i dag, særleg rundt Høyvik på Atløy der dei har blitt omdanna til bergarten kvartsitt. Ein kan dra direkte parallellar mellom denne situasjonen som skjedde i Iapetushavet for litt under 500 millionar år sidan til det som foregår i Atlanterhavet i dag.
2. Vulkansk øyrekke (Tidsepoke: Ordovicium, 485-443 mill. år siden)
Platebevegelsen til ur-Europa og ur-Amerika stoppa plutseleg opp, og snudde. No begynte dei å bevege seg mot einannan og Iapetushavet vart mindre og mindre!
Når to kontinent beveger seg mot einannan vil alltid ei av platene pressast under den andre. Ur-Europa trakk det kortaste strået og vart pressa ned i djupet. I figuren nedanfor kan ein sjå korleis dei ytre delane av ur-Europa vart smelta når det kom djupt nok ned i jordskorpa. Denne smeltinga av kald og hard jordskorpe sette i gang ein reaksjon inne i jorda. Magma begynte å stige og det vart vulkansk aktivitet på overflata som danna ei øyrekke av vulkanar.
Like bak denne vulkanske øyrekka vart det danna ny havbotn ved at smeltemasse frå djupet kom opp. Desse vulkanske bergartane kan vi i dag finne igjen på Alden, Værlandet, Staveneset og i ytre delar av Solund.
3. Kollisjonen (Tidsepoke: Silur, 443-419 mill. år siden)
Ur-Europa og ur-Amerika hadde no bevega seg mot einannan i såpass lang tid at det ikkje lenger var noko hav mellom dei. Det ein gong enorme forhistoriske havet, Iapethushavet, var oppslukt. No starta kollisjonen mellom landmassane av ur-Europa og ur-Amerika. Dei smelte saman i en kraftig frontkollisjon. Dersom ein tar to kortstokkar og pressar dei mot einannna vil ein etter kvart sjå at nokre av korta pressast over i den andre kortstokken, og motsatt. Nokre kort vil bøyast, brettast og bortimot øydeleggast heilt. Du vil også merke deg at den nye kortstokken blir høgare!
På same måte var det no lag med bergartar og sedimenter frå ur-Europa og ur-Amerika som vart stabla og skyvd over ein annan. Til og med restar frå det gamle havet vart med i kollisjonen og etter kvart skyvd oppover i høgda. Ei fjellkjede vart danna, Den Kaledonske Fjellkjeden. Denne gigantiske fjellkjeda nådde truleg ei høgde på over 9000 meter, og var sådan høgare enn Mount Everest i Himalaya!
Frontkollisjonen mellom ur-Europa og ur-Amerika holdt fram over lang, lang tid. Ur-Europa bestemte seg for å gi etter, og vart pressa ned over 100 kilometer under ur-Amerika. I dette djupet er det ekstreme temperaturar og eit uforståeleg høgt trykk. Berre tenk på dei kilometerane med fjell som ligg stabla oppå einannan.
I så ekstreme og unike forhold vil enkelte typar bergartar dannast. Har du vore i Kvernsteinsparken i Hyllestad? Her kan ein finne kyanitt-rik granatglimmerskifer, kyanitt er eit mineral som vert danna på 50 km djup. I Hellevik i Fjaler eller i Vårdal i Askvoll kan ein finne eklogitt, dette er ein bergarten som har blitt danna på 80-120 km djup. Begge desse bergartane vitnar om at ur-Europa var skyvd under ur-Amerika.
4. Kollapsen (Tidsepoke: Devon, 419-359 mill. år siden)
Ein fjellkjede varer aldri evig, jordskorpa tåler rett og slett ikkje tyngda over lengre tid og til slutt kollapsar den. Ur-Europa og ur-Amerika ønskte no å skille lag, og drog med dette kvar sin veg – godt nøgde med å ha skapt ei historisk høg fjellkjede.
No var det uhyre sterke krefter som strakk og drog i fjellkjeda og landmassene. Landmassar og bergartar er som du veit harde og kompakte – det er ikkje mogleg at dette jamnar seg ut på en pen og pynteleg måte. Når kreftene blir sterke nok, rykker landmassene til i et napp. Landmassar sklir ut frå fjellkjeden, langs kva geologar kallar forkastingssoner. Figuren nedanfor viser korleis nokre av landmassane glir ned langs fjellsida. Legg også merke til at nokre av bergartane no har hamna ved sidan av nye bergartar. Dette er spanande lokaliteter i formidlingssamanheng som vitnar om den dramatiske fjellkjedekollapsen.
Samtidig som at jordskorpa strakk seg ut, føregjekk det forvitring og erosjon som tæra på desse høge fjellmassiva. Jord-, steinskred og vatn flytta blokker, stein, grus og anna laust materiale ned i svære dalfører, nedstrøms av fjella. Desse dalføra låg på 4-5000 moh og her vart lausmassane avsatt i urer, skredvifter, innsjøar eller elveløp.
Stein og grus som flyttast langt og lenge med elver eller vert rullande på ei strand, vil etter kvart få ein noko runda form som en snøball. Stein og blokker frå eit skred har ein meir kantete og usymmetrisk form. Blokker, stein, grus og sand flyttast og sorterast i terrenget. Dei samlar seg etter kvart på stader kor terrenget dannar eit naturleg oppsamlingspunkt.
Har du nokon gong sett ein bergart som ser ut som ein stivna elvebotn, beståande av avrunda steinar i mange ulike fargar og storleikar? Sjå nærare på fjellet under deg neste gang du set din fot på Blægja, Lihesten, Pollatinden eller på Kvamshesten. Her finn du nemleg bergarten konglomerat. På dei same stadane vil du også kunne sjå sandstein, som består av – ja, forsteina sand. Denne vil kunne følast som sandpapir når du stryker handa di på den. Både konglomeraten, sandsteinen og breksjen i regionen er eit resultat frå nedbrytinga av Den kaledonske fjellkjeden. Det er rett og slett forsteina elvebotnar, innsjøavsetningar eller steinurer.
5.Fjellkjedens siste sukk (Tidsepoke: Trias og Jura, 252-145 mill. år siden)
På denne tida, trias og jura, herska dinosaurane på jorda og kontinenta ur-Amerika og ur-Europa er på veg ifrå einannan. Fjellkjeda var framleis under nedtæring. Frå dei høgste punkta i terrenget er det no store og omfattande elvesystem som renner ut mot havet. Det oppstår et nettverk av elver mot låglandet og vidare mot grunne havområder. Dette skal seinare utvikle seg til djupe fjordar, som Sognefjorden!
Sand, grus og leire vart transportert med elvesystema og etterkvart la seg til ro i flomsletter, elvemunningar eller på havbotnen. I havet var det eit yrande liv. Døde organismar sank ned til havbotnen og under visse forhold ville det organiske materialet få ligge i fred utan å brytast ned. Det organiske materialet, saman med sand, grus og leire, skulle bli grunnlaget for oljen i Nordsjøen. Frå Halsøyhaugen i Bulandet, Ravnenipa i Solund og Staveneset i Askvoll kan du sjå nokon av oljeplattformane langs kysten vår.
6. Havet trenger seg på (Tidsepoke: Kritt, 145-66 mill. år siden)
Ur-Europa og regionen vår blir stadig strekt og tært ned av prosessar på landoverflata. I slutten av denne perioden var landskapet sannsynlegvis bortimot heilt flatt. Havnivået begynte å stige og trenge seg innover landskapet. Vi veit dessverre lite om kor langt inn havet gjekk, eller kor tjukke havsediment som blei lagt igjen på landmassene.
7. Landheving og erosjon (Tidsepoke: Paleogen-Neogen, 66-2,6 mill. år siden)
Ur-Europa og regionen vår hadde fått nok av å ligge under havet, og bestemte seg for å stige opp over havoverflata. Vi veit framleis ikkje kva som er årsaka til dette! Vi kaller dette for ei landheving. Landhevinga førte til at landmassane igjen vart eksponert for veir, vann og vind. Dei lause landmassane som vart liggande igjen frå steg 5 og fram til no forsvinner på grunn av erosjon.
