Aller først, ha heile tida i minnet at alle prosessar som her vert omtala gjekk føre seg i eit ekstremt saktegåande tempo, omtrent same fart som neglene dine veks. Så der det står plutseleg eller kraftig frontkollisjon, så er det ikkje så brått som ein kanskje ser føre seg.
Eit forhistorisk hav (Tidsepoke: Kambrium, 541-485 millionar år sidan)
I kambrium låg delar av det som skulle bli Europa på ur-kontinentet Baltika og det som i dag høyrer til Nord-Amerika låg på ur-kontinentet Laurentia. På denne tida bevega desse kontinentalplatene seg frå kvarandre og i mellom var eit stort ur-hav, kalla Iapetushavet. Midt ute på dette havet var plategrensa mellom Baltika og Laurentia. Her var jordskorpa tynn og smeltemasse (magma) steig opp til jordoverflata frå jordas indre. Når smeltemassen kom opp på overflata, vart den straks avkjølt til vulkansk stein (lava bergartar). Dei vulkanske bergartane blei ein del av jordskorpene til ur-Europa og ur-Amerika I kambrium låg delar av det som skulle bli Europa på ur-kontinentet Baltika og det som i dag høyrer til Nord-Amerika låg på ur-kontinentet Laurentia. På denne tida bevega desse kontinentalplatene seg frå kvarandre og i mellom var eit stort ur-hav, kalla Iapetushavet. Midt ute på dette havet var plategrensa mellom Baltika og Laurentia. Her var jordskorpa tynn og smeltemasse (magma) steig opp til jordoverflata frå jordas indre. Når smeltemassen kom opp på overflata, vart den straks avkjølt til vulkansk stein (magmatiske bergartar). Dei vulkanske bergartane blei ein del av jordskorpene til ur-Europa og ur-Amerika på kvar si side av plategrensa, og det forhistoriske havet vaks seg såleis stadig større. På havbotnen la det seg tjukke lag med leire, silt og sand. Desse laga kan vi finne igjen i dag, særleg rundt Høyvik på Atløyna, der dei har blitt omdanna til bergarten kvartsitt. Ein kan dra direkte parallellar mellom denne situasjonen som skjedde i Iapetushavet for litt under 500 millionar år sidan til det som går føre seg i Atlanterhavet i dag., og det forhistoriske havet vaks seg såleis stadig større. På havbotnen la det seg tjukke lag med leire, silt og sand. Desse laga kan vi finne igjen i dag, særleg rundt Høyvik på Atløyna, der dei har blitt omdanna til bergarten kvartsitt. Ein kan dra direkte parallellar mellom denne situasjonen som skjedde i Iapetushavet for litt under 500 millionar år sidan til det som går føre seg i Atlanterhavet i dag.
Illustrasjonen synar korleis det såg ut for omlag 500 mill. år sidan. MK var eit såkalla mikrokontinent, og er ein bit av Baltica som dreiv vestover, og som utvikla havbotnskorpe mellom seg og Baltica. Erosjon av mikrokontinentet førte såleis til at silt og sand blei avsett i djuphavet rundt kontinentet. Delar av dette mikrokontinentet finn me att mellom anna på austsida av Atløyna (Skredvarden og Såta) og på Heileberget
Vulkansk øyrekkje (Tidsepoke: Ordovicium, 485-443 millionar år sidan)
Platerørsla til ur-Europa og ur-Amerika stoppa brått opp, og snudde. No byrja dei å bevege seg mot einannan, og Iapetushavet vart mindre og mindre.
Når to kontinent er i rørsle mot kvarandre, vil alltid ei av platene verte pressa under den andre. Ur-Europa trekte det kortaste strået og vart pressa ned i djupet. I figuren nedanfor kan ein sjå korleis dei ytre delane av ur-Europa vart smelta når det kom djupt nok ned i jordskorpa. Denne smeltinga av kald og hard jordskorpe sette i gong ein reaksjon inne i jorda. Magma byrja å stige og det vart vulkansk aktivitet på overflata som danna ei øyrekkje av vulkanar.
Like bak denne vulkanske øyrekkja vart det danna ny havbotn ved at smeltemasse frå djupet kom opp. Desse vulkanske bergartane kan vi i dag finne igjen på Alden, Værlandet, Staveneset og i ytre delar av Solund.
Illustrasjonen syner korleis ein tenkjer seg det såg ut for omlag 440 mill. år sidan.
Kollisjonen (Tidsepoke: Silur, 443-419 millionar år sidan)
Ur-Europa og ur-Amerika hadde no bevega seg mot einannan i såpass lang tid at det ikkje lenger var noko hav mellom dei. Det ein gong enorme forhistoriske havet, Iapethushavet, var oppslukt. No starta kollisjonen mellom landmassane av ur-Europa og ur-Amerika. Dei smelte saman i en kraftig kollisjon. Dersom ein tek to kortstokkar og pressar dei mot einannan, vil ein etter kvart sjå at nokre av korta vert pressa over i den andre kortstokken, og motsett. Nokre kort vil bøyast, brettast og bortimot øydeleggast heilt. Du vil òg legge merke til at den nye kortstokken vert høgare!
På same måte vart lag med bergartar og sediment frå ur-Europa og ur-Amerika stabla og skyvd over ein annan. Til og med restar frå det gamle havet vart med i kollisjonen og etter kvart skyvd oppover i høgda. Ei fjellkjede vart danna, den kaledonske fjellkjeda. Denne gigantiske fjellkjeda nådde truleg ei høgde på over 9000 meter, og var dermed høgare enn Mount Everest i Himalaya!
Kollisjonen mellom ur-Europa og ur-Amerika heldt fram over lang, lang tid. Ur-Europa bestemte seg for å gje etter, og vart pressa ned over 100 kilometer under ur-Amerika.
Fjaler og Hyllestad blei pressa ned til omlag 60-80km, og i dette djupet er det ekstreme temperaturar og eit ekstremt høgt trykk. Berre tenk på dei kilometerane med fjell som i tillegg ligg stabla oppå einannan.
I så ekstreme og unike forhold vil enkelte typar bergartar verte danna. Har du vore i Kvernsteinsparken i Hyllestad? Her kan ein finne kyanitt-rik granatglimmerskifer. Kyanitt er eit mineral som vert danna på 50 km djup. I Hellevik i Fjaler eller på Vårdalsneset i Askvoll kan ein finne eklogitt. Dette er ein bergart som vart danna på 80-120 km djup. Begge desse bergartane vitnar om at ur-Europa var skyvd under ur-Amerika.
Kollapsen (Tidsepoke: Devon, 419-359 millionar år sidan)
Ein fjellkjede varer aldri evig, jordskorpa tåler rett og slett ikkje tyngda over lengre tid og til slutt kollapsar den. Ur-Europa og ur-Amerika ønskte no å skille lag, og drog med dette kvar sin veg – godt nøgde med å ha skapt ei historisk høg fjellkjede.
No var det uhyre sterke krefter som strakk og drog i fjellkjeda og landmassene. Landmassar og bergartar er som du veit harde og kompakte – det er ikkje mogleg at dette jamnar seg ut på en pen og pynteleg måte. Når kreftene blir sterke nok, rykker landmassene til i et napp. Landmassar sklir ut frå fjellkjeden, langs kva geologar kallar forkastingssoner. Figuren nedanfor viser korleis nokre av landmassane glir ned langs fjellsida. Legg også merke til at nokre av bergartane no har hamna ved sidan av nye bergartar. Dette er spanande lokaliteter i formidlingssamanheng som vitnar om den dramatiske fjellkjedekollapsen.
Illustrasjonen syner den kaledonske fjellkjeda
På same tid som jordskorpa strekte seg, føregjekk det forvitring og erosjon som tærte på desse høge fjellmassiva. Jordskred, steinskred og vatn flytta blokker, stein, grus og anna laust materiale ned i svære dalføre, nedstraums av fjella. Desse dalføra låg på 6000-8000 moh. og her vart lausmassane avsett i steinurer, skredvifter, innsjøar og langs elver.
Stein og grus som vert flytta langt og lenge med elver eller vert rullande på ei strand, vil etter kvart få ein noko avrunda form. Stein og blokker frå eit skred har ein meir kantete og asymmetrisk form. Blokker, stein, grus og sand vert flytta og sortert og dei samlar seg etter kvart på stader der terrenget dannar naturlege oppsamlingspunkt.
Har du nokon gong sett ein bergart som ser ut som ein stivna elvebotn, og som inneheld avrunda steinar i mange ulike fargar og storleikar? Sjå nærare på fjellet under deg neste gong du set din fot på Blægja, Lihesten, Pollatinden eller på Kvamshesten/Storehesten. Her finn du nemleg bergarten konglomerat. På dei same stadane vil du òg kunne sjå sandstein, som består av – ja, forsteina sand. Denne vil kunne følast som sandpapir når du stryk handa di på den. Både konglomerat, sandstein og breksje i regionen er eit resultat av nedbrytinga av den kaledonske fjellkjeda. Det er rett og slett forsteina elvebotnar, innsjøavsetningar eller steinurer.
Fjellkjeda sitt siste andedrag (Tidsepoke: Trias og Jura, 252-145 millionar år sidan)
På denne tida, i periodane trias og jura, herska dinosaurane på jorda og kontinenta ur-Amerika og ur-Europa var på veg frå einannan. Fjellkjeda var framleis under nedbryting. Frå dei høgste punkta i terrenget var det no store og omfattande elvesystem som rann ut mot havet. Det oppstod eit nettverk av elver som strøymde mot låglandet og vidare mot grunne havområde. Dette skulle seinare utvikle seg til djupe fjordar, som Sognefjorden!
Sand, grus og leire vart transportert med elvesystema og etterkvart la seg til ro på flaumsletter, i elvemunningar eller på havbotnen. I havet var det eit yrande liv. Døde organismar sank ned til havbotnen og under visse forhold ville det organiske materialet få ligge i fred utan å brytast ned. Det organiske materialet, saman med sand, grus og leire, skulle bli grunnlaget for oljen og gassen i Nordsjøen. Frå Halsøyhaugen i Bulandet, Ravnenipa i Solund og Staveneset i Askvoll kan du i klårvêr sjå nokre av oljeplattformene langs kysten vår.
Havet trengjer seg på (Tidsepoke: Kritt, 145-66 millionar år sidan)
Ur-Europa og regionen vår vart stadig strekt og tært ned av prosessar på landoverflata. I slutten av denne perioden var landskapet truleg bortimot heilt flatt. Havnivået byrja å stige og trenge seg innover landskapet. Vi veit dessverre lite om kor langt inn havet gjekk, eller kor tjukke havsediment som vart lagt igjen på landmassane.
Landheving og erosjon (Tidsepoke: Paleogen-Neogen, 66-2,58 millionar år sidan)
Ur-Europa og regionen vår hadde fått nok av å ligge under havet, og bestemte seg for å stige opp over havoverflata. Vi veit framleis ikkje kva som var årsaka til dette! Vi kallar dette for ei landheving. Landhevinga førte til at landmassane igjen vart eksponert for vêr, vatn og vind. Dei lause landmassane som vart liggande igjen frå steg 5 og fram til dei no, forsvann på grunn av erosjon.
